Nghệ thuật Chầm Riêng Chà Pây - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
Lượt xem: 4700

Việt Nam có hơn 1,3 triệu đồng bào Khmer, sinh sống chủ yếu tại miền Tây Nam bộ, trong đó tập trung nhiều ở 2 tỉnh Sóc Trăng và Trà Vinh. Là dân tộc có chữ viết riêng, từ lâu đời đồng bào Khmer đã biết ghi chép những sáng tác dân gian cũng như những tư liệu tôn giáo trên sa tra, kờ răng để lưu truyền. Họ cũng có nhiều loại hình nghệ thuật rất độc đáo như hát múa rô băm, nghệ thuật sân khấu kịch hát dù kê, nghệ thuật điêu khắc, trang trí, hội họa, âm nhạc, hát, múa, văn học dân gian…

Đặc biệt, đồng bào Khmer ở vùng đồng bằng sông Cửu Long hiện đang kế thừa một di sản văn hóa vô giá, đó là kho tàng nhạc khí dân tộc rất phong phú, đa dạng, mang đặc trưng văn hóa của đồng bào Khmer, trong đó có nghệ thuật Chầm riêng chà pây (chầm riêng nghĩa là hát, chà pây tức là cây đàn chà pây), một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian có từ lâu đời.

Cho đến nay, các nhà nghiên cứu văn hóa Khmer vẫn chưa xác định được Chầm riêng chà pây xuất phát từ đâu và có từ khi nào. Nhưng ở Trà Vinh nói riêng và Tây Nam bộ nói chung, nhất là những vùng có đông đồng bào Khmer sinh sống thì nghệ thuật này khá phổ biến trong những năm cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Đây là loại hình nghệ thuật độc xướng với đàn chà pây đệm theo.

Giống như hát xẩm ở miền Bắc, người chơi Chầm riêng chà pây phải tự mình biết chơi nhạc cụ. Nhạc cụ ở đây chỉ có độc nhất là cây đàn chà pây loại nhạc khí dây gẩy. Đàn chà pây có cần đàn dài, thùng đàn to với nhiều kiểu như: Hình thang cân, hình lá bồ đề, hình trái thơm (dứa) và gần giống như đàn đáy của người Việt, nhưng 4 góc thùng đàn được cắt tròn chứ không vuông góc. Đàn chà pây có 12 phím đàn, theo hệ thống thang âm ngũ cung. Cấu tạo đàn chà pây gồm có các bộ phận thùng đàn, dọc đàn (cần đàn), dây đàn, bộ phận lên dây và phím gảy đàn. Đàn chà pây có màu âm trầm ấm, sâu lắng, phù hợp với những thể loại nhạc tự sự, tình cảm êm đềm, lắng đọng, tầm âm đàn chà pây khoảng 2 quãng 8. Đàn chà pây thường được sử dụng cho đơn ca độc tấu, gọi là “ca kể chuyện”.

Ngoài ra, nhạc cụ này còn được sử dụng trong dàn nhạc lễ cưới hoặc cúng thần gọi là chà pây đon vênh; sử dụng để đệm cho hát múa song ca nam nữ đối đáp (a day đối đáp). Do cấu tạo cần đàn khá đặc biệt và độc đáo nên nghệ nhân cần phải có kỹ thuật tay trái linh hoạt và điêu luyện.

Nghệ nhân Chầm riêng chà pây thường dựa vào cốt truyện để ứng tác thành những đoạn thơ, chủ yếu là thể thơ 4 câu, mỗi câu 7 chữ để hát. Trong lúc diễn tấu, nghệ nhân đàn từng đoạn nhạc sau đó tự hát từng câu ứng tác về một đề tài đã chuẩn bị sẵn. Bài bản không chỉ là những tác phẩm đã soạn sẵn mà còn do nghệ nhân ngẫu hứng ứng tác nhanh tại chỗ để độc diễn. Không gian và thời gian của một cuộc biểu diễn Chầm riêng chà pây cũng rất tự do, không bị ràng buộc bởi một quy định nào.

Tùy ngữ cảnh, người nghệ nhân có thể biểu diễn kéo dài từ 1-2 giờ, trong những cuộc vui như đám cưới, hay các lễ hội lớn trong làng, người chơi Chầm riêng chà pây có thể ứng tác và say mê đàn hát từ lúc hoàng hôn xuống cho đến tận tinh mơ sáng hôm sau. Do lời thơ chủ yếu là được ứng tác, do tài nghệ riêng của từng nghệ nhân nên từ khúc nhạc dạo, câu nhạc đệm cùng với cách luyến láy và khúc nhạc kết đến giọng điệu của mỗi người tạo nên sắc thái độc đáo riêng, đây chính là nét độc đáo nhất của loại hình nghệ thuật dân gian này.

Điệu thức Chầm riêng chà pây gồm: Phát chây, Phát chây cớt, Som phôn, Som phôn cớt, Ang kô reach chơn prây srây, Ang kô reach chơn prây rốs. Để có một buổi biểu diễn thành công, thì người chơi phải kết hợp rất nhiều yếu tố, tay đàn phải điêu luyện, ca từ phải vần, người hát phải ứng tác thật bài bản hợp với chủ đề, hợp với điệu nhạc... Vì vậy, nghệ nhân Chầm riêng chà pây ngoài việc có giọng tốt, biết đàn hay, còn cần phải có một vốn kiến thức sâu rộng cả ngoài đời và trong sách vở, đặc biệt là trong sa tra (sách lá buông) của đồng bào Khmer, và cũng cần phải có năng khiếu mới có thể ứng tác biểu diễn thành công.

Do những đặc thù và yêu cầu đòi hỏi khắt khe của loại hình nghệ thuật này mà hiện nay, những nghệ nhân biết đàn hát Chầm riêng chà pây ở Nam bộ không có nhiều. Ở Trà Vinh, nói đến nghệ thuật này, mọi người đều nhớ đến nghệ nhân Thạch Mâu. Trong suốt những năm kháng chiến chống Mỹ, ngoài việc đào hầm bí mật nuôi cán bộ cách mạng, nghệ nhân Thạch Mâu đã dùng lời ca, tiếng đàn Chầm riêng chà pây của mình đi biểu diễn phục vụ nhiều nơi, tuyên truyền, giáo dục mọi người về những đức tính tốt đẹp như tình yêu quê hương, phum sóc, lòng hiếu thảo của con cháu đối với ông bà tổ tiên... ông còn ứng tác nhiều bài hát nói về đường lối cách mạng của Đảng, vận động binh lính rời bỏ hàng ngũ địch trở về với gia đình đã góp phần tích cực cho công cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc... Sang thời kỳ đổi mới, những bài hát của ông lại chú trọng đến việc khuyên răn đồng bào, đặc biệt là lớp trẻ những đạo lý sống, dạy mọi người cách sống và làm việc theo pháp luật, phê phán thói hư tật xấu... Có thể lấy ví dụ:

Đồng bào nếu muốn được sung túc,

Hãy đưa con cháu chúng ta đến trường,

Cho học hành hiểu biết với người ta,

Như thế dân tộc ta mới được vững bền.

... 

Anh em ơi! Bây giờ ta phải biết suy tính,

Đừng vướng vào rượu chè,

Bởi khi ta say rượu thì quên hết bản thân và quên hết luật lệ.


Nghệ nhân Chầm Riêng Chà Pây Thạch Mâu, Tân Hiệp, Trà Cú

Chầm riêng chà pây là loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo và phổ biến trong các phum sóc của đồng bào Khmer trước đây. Thế nhưng hiện nay, số người biết đàn hát Chầm riêng chà pây ở đồng bằng sông Cửu Long chỉ còn lại vài người. Có thể kể đến nghệ nhân Lý Sêm (Sóc Trăng), nghệ nhân Chau Nưng (An Giang), nghệ nhân Danh Xà Rậm (Bạc Liêu) và tại Trà Vinh chỉ có một nghệ nhân duy nhất là nghệ nhân Thạch Mâu ở ấp Chông Bát, xã Tân Hiệp, huyện Trà Cú. Điều đáng nói là hầu hết các nghệ nhân này đều đã cao tuổi, nhưng thế hệ kế thừa thì rất hiếm hoi, Vì vậy, loại hình nghệ thuật được xem là tinh hoa của đồng bào Khmer đang mai một và có nguy cơ mất hẳn trong thời gian không xa. 

Việc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ra quyết định số 1524/QĐ-BVHTTDL ngày 24/4/2013 đưa nghệ thuật Chầm riêng chà pây vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là ghi nhận xứng đáng về giá trị của loại hình nghệ thuật này, đáp ứng được lòng mong mỏi và nguyện vọng của đông đảo người dân, đặc biệt là của các nghệ nhân Chầm riêng chà pây. 

Để loại hình nghệ thuật này ngân mãi cần có giải pháp bảo tồn căn cơ, đồng bộ. Trước mắt cần đầu tư kinh phí tuyển chọn những người có năng khiếu tổ chức các lớp học để nghệ nhân truyền dạy lại cho lớp trẻ kế thừa. Tuyên truyền nâng cao nhận thức và năng lực của cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ nhằm gìn giữ và phát huy giá trị của nghệ thuật Chầm riêng chà pây. Xây dựng cơ chế hỗ trợ cho các nghệ nhân, thường xuyên tổ chức các cuộc thi hát Chầm riêng chà pây để động viên tinh thần nghệ nhân, tăng cường huy động các nguồn lực xã hội trong việc bảo vệ và phát huy di sản...

                                                                     Tường Đoan